Toepassing Rijnlands (2): Zelfdetermininatietheorie (ZDT)

In het schooljaar 2022/2023 begeleidde Jaap Peters een aantal studenten van de Bestuurskunde-faculteit van de VU-Amsterdam bij hun thesis (afstudeeropdracht). Daarbij werd een link gelegd tussen de wetenschappelijk onderbouwde Zelfdeterminatietheorie (ZDT) over motivatie die is ontwikkeld door psychologen Edward Deci en Richard Ryan en het Rijnlands gedachtegoed.

Er zijn inderdaad opvallende gelijkenissen. De Zelfdeterminatietheorie stelt dat er drie basisbehoeften centraal staan bij menselijke motivatie:

• Autonomie: Het gevoel dat men vrij is om eigen keuzes te maken en controle heeft over eigen acties.

• Competentie: Het gevoel bekwaam te zijn en effectief te kunnen handelen.

• Verbondenheid: Het gevoel van verbinding met anderen, begrepen en gewaardeerd worden.

Bij het #Rijnlands spreken we in het algemeen over vakmanschap: de vakman (m/v) die inderdaad het gevoel wil hebben om eigen keuzes te kunnen en te mogen maken en daardoor juist controle krijgt over de situatie! Die eigen keuzes geven juist zekerheid, ik doe het goede, ook al tart ik daarbij mogelijk de gangbare regels. Zoals je tijdens het autorijden ook weleens de regels kan overtreden om erger onheil te voorkomen. Het gevoel is dus het goede te doen en niet: 'ik overtreed de regels; wat zullen daarvan de consequenties zijn'. Je hebt er immers een overtuigend verhaal bij vanuit je beroep (roeping). 

Misschien is het goed te onderkennen dat zelfsturing en autonomie niet op één hoop mag worden gegooid. Als teams zeggen dat ze niet zelfsturend (meer) willen zijn, bedoelen ze waarschijnlijk niet: 'Ik wil van mijn autonomie af en daarom graag een manager boven me, die precies verteld wat ik moet doen en ook alle verantwoordelijk neemt als ik van de regels afwijk. Zonder toestemming van hem/haar wijk niet van de regels af'. Dergelijk gedrag vergt nader onderzoek. Het willen en kunnen afwijken van de regels (uit de systeemwereld) vergroot immers juist je controle over de situatie (in de leefwereld)!

Het begrip competentie sluit misschien wel beter aan bij de vraag wel of niet zelfsturen: als je je niet competent voelt zoek je je zekerheden elders. Gestapeld vakmanschap leidt op termijn tot meesterschap. Bij vakmanschap hoort ook een zekere mate van trots als het lukt en schaamte als het niet lukt. Dan ben je (nog niet) competent genoeg en is zelfsturing nog een stap te vroeg, eerst nog zelfvertrouwen opbouwen en tanken.

Verbinding in het Rijnlands gedachtegoed en verbondenheid in de ZDT lijkt hetzelfde qua betekenis: zeker in de zorgsector zal dit spelen. Verbinding/verbondenheid voelen met de ander, begrepen en daarbij gewaardeerd worden. Dit aspect van ZDT benadrukt het belang van het voelen van een emotionele band met anderen en het gevoel deel uit te maken van een gemeenschap of groep. Dit gevoel van verbondenheid is cruciaal voor zowel psychologisch welzijn als effectieve motivatie en zou belangrijk cement kunnen zijn tussen de leden van een groep of een team. 

Je ziet hier, bij ZDT, min of meer hetzelfde als bij Presentietheorie: het Rijnlands gedachtegoed lijkt een beter passend omhulsel dan de Angelsaksische variant. Waarbij ZDT zich heel goed kan richten op het ontwerpen van beleid en praktijken die autonomie, competentie en verbondenheid ondersteunen in een Rijnlandse Organisatie. In die zin een mooie extra kapstok.